Dijital Beşeri Bilimler (DBB) çalışmaları tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de artarak devam ediyor. Her geçen gün yeni araştırmacılar bu alana yöneliyor, çok çeşitli konular ve birbirinden değerli çalışmalar ilgililerin dikkatine sunuluyor.
Henüz çok yeni birkaç girişimle sınırlı olsa da Türkiye’deki üniversitelerde açılan dersler alana önemli katkıda bulunuyorlar. “Dijital Beşeri Bilimler”i bir ders olarak programına ekleyen Üsküdar Üniversitesi Tarih Bölümü, öğrencilerini henüz lisans seviyesinde iken dijital araçlar ve yöntemler ile tanıştıran ve uygulamalı olarak eğitim veren üniversitelerden. Aynı şekilde Marmara Üniversitesi de “Dijital Tarih” dersi ile lisans öğrencilerine vizyoner bir eğitim imkânı sağlıyor. Son dönemde Boğaziçi Üniversitesi Yaz okulunda ve Medipol Üniversitesi’nde de DBB alanında eğitimler verilmektedir.
Bir Blog serisi olarak Üsküdar ve Marmara Üniversitesi öğrencileri başta olmak üzere alana katkı sağlayan lisans projelerini sizlere tanıtmaktan mutluluk duyacağız.
Bu yazımızda Üsküdar Üniversitesi Tarih bölümünde Fatma Aladağ tarafından açılan “Dijital Beşeri Bilimler” dersinin final ödevi olarak hazırlanmış olan “İstanbul Medreseleri” isimli projeyi tanıtacağız. Sonnur Yılmaz’ın hazırladığı proje kapsamında Mübahat S. Kütükoğlu’nun ‘’1869’da Faal İstanbul Medreseleri’’ adlı makalesi kullanmış.[1] Makalede yer alan medreselere dair veriler üç kategoride listelenmiş ve Coğrafi Bilgi Sistemleri ile haritalanmıştır. (bkz. Harita 1)
Harita 1 İstanbul medreselerinin genel dağılımı
Kütükoğlu’nun ifade ettiğine göre İstanbul’un fethinden sonra bir ilim merkezi haline gelen İstanbul’da çok sayıda medrese inşa edilmiştir. Kütükoğlu kesin sayıları net bir şekilde tespit edilememek birlikte, 15.yüzyılda 4, 16.yüzyılda 38, 17.yüzyılda 11, 18.yüzyılda 13, 19.yüzyılda ise 2 medrese kurulduğunu ifade etmektedir. Ancak bunlardan sadece 71’i bugüne ulaşabilmiştir. Bu medreselerin 2 tanesi Beşiktaş’ta, 1 tanesi Beyoğlu’nda, 3 tanesi Eyüp, 4 tanesi Üsküdar, 68 tanesi Fatih’tedir. Bu medreseler günümüzde çeşitli STK’lara devredilmiş ya da işyeri olarak kullanılmaktadır. Bunlardan bazıları şunlardır:
Günümüze Ulaşan Medrese Yapılarının Kullanım Durumları
1- Fatih Sahn-ı Seman: 1463 Fatih Sultan Mehmet tarafından inşa ettirilmiş ve bugün eğitim merkezi olarak kullanılmaktadır.
2- Yavuz Sultan Selim: 1557-59 yılları arasında Kanuni Sultan Süleyman tarafından yapılmıştır. Bugün Medipol Üniversitesi Vatan Kliniği olarak kullanılmaktadır.
3- Süleymaniye: 1557-59 yılları arasında Kanuni Sultan Süleyman tarafından inşa edilmiştir. Bugün Türkiye Bilimler Akademisi olarak kullanılmaktadır.
4- Amcazade: 1700-02 tarihleri arasında Amcazade Hüseyin Paşa tarafından inşa ettirilmiştir. Bugün Türk İnşaat ve Sanat Eserleri Müzesi olarak kullanılmaktadır.
5- Gevherhan: 1568’de Gevherhan Sultan tarafından yapılmıştır ve bugün özel bir işletme olarak kullanılmaktadır.
6- Cafer Ağa: 1559’da Caferağa tarafından inşa ettirilmiş. Bugün Geleneksel Türk Sanatları Eğitim Merkezi olarak kullanılmaktadır.
7- Cafer Paşa: Cafer Paşa tarafından inşa ettirilen bu medrese bugün Kültür Sanat Merkezi olarak kullanılmaktadır.
8- Hasan Ağa Medresesi: 530 yılında… Kültür Merkezi olarak kullanılmaktadır.
9- Sultan Abdülhamid Han: 1778-81 yılları arasında 1.Abdülhamid tarafından inşa ettirilmiş olan bu yapı bugün İşyeri olarak kullanılmaktadır.
10- İsmihan Sultan Medresesi: İsmihan Sultan tarafından inşa ettirilen bu yapının yerinde bugün Fethiye İmam Hatip Okulu vardır.
11- Rüstem Paşa Medresesi: 1547 yılında Rüstem Paşa tarafından inşa ettirilmiş yapı bugün Bediüzzaman Müzesi olarak faaliyet göstermektedir.
12- Sinan Paşa Medresesi: Koca Sinan Paşa tarafından inşa ettirilmiş ve bugün kültür merkezi olarak kullanılmaktadır.
13- Sinan Paşa Medresesi: Koca Sinan Paşa tarafından yapılan bu bina Fethiye İmam Hatip Ortaokulu olarak kullanılmaktadır.
14- Hadım Hasan Medresesi: 1595-96 yılları arasında Hadım Hasan Paşa tarafından yaptırılmış bugün Yenidünya Vakfı olarak kullanılmaktadır.
15- Kuyucu Muratpaşa Medresesi: 1610 yılında Kuyucu Murat Paşa tarafından inşa ettirilen bu yapı bugün İstanbul Üniversitesi İslam Araştırmaları Merkezi Kütüphanesi olarak kullanılmaktadır.
16- Çorlulu Ali Paşa Medresesi: Nargile kafe olarak kullanılıyor.
17- Cedid Es-seyyid Hasan Paşa Medresesi: 1745 yılında Seyyid Hasan tarafından inşa ettirilen bu yapı bugün İstanbul Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Merkezi olarak kullanılmaktadır.
18- Damadı Cedid İbrahim Paşa Medresesi: 1720 yılında Nevşehirli İbrahim Paşa tarafından yaptırılan bu yapı bugün Vakıflar Genel Müdürlüğü olarak kullanılmaktadır.
19- Cezayirli Ahmed (Mehmet) Paşa Medresesi: Bugün İstanbul Sanatlar Çarşısı olarak kullanılmaktadır.
20- Şemsi Paşa Medresesi: 1580 yılında Üsküdar’da Ahmet Şemsipaşa tarafından yaptırılan bu yapı Halk Kütüphanesi olarak kullanılmaktadır.
21- Malülzade Medresesi: 1582 yılında Malül Emirzade Mehmet Efendi tarafından inşa edilen bu yapı Nişancı Mehmet Paşa İlkokulu olarak kullanılıyor.
22- Muit Ahmet Efendi Medresesi: Muit Ahmet Efendi tarafından yaptırılmıştır ve Eğitim Kurumu olarak kullanılmaktadır.
23- Feyzullah Efendi Medresesi: 1700 yılında Feyzullah Efendi tarafından yaptırılan bu yapı Millet Yazma Eser Kütüphanesi olarak kullanılmaktadır.
24- Ekmekçi-zade Ahmet Paşa Medresesi: 1606-13 yılları arasında Ekmekçi-zade Ahmet Paşa tarafından yaptırılmış bu yapı İlim yayma cemiyeti talebe yurdu müştemilatı olarak kullanılmaktadır.
25- Cedid Ali Paşa Medresesi: 1561-68 yılları arasında Semiz Ali Paşa tarafından yaptırılan bu bina bugün Bilim ve İnsan Vakfı Genel Müdürlüğü’ne dönüştürülmüştür.
26- Şah-ı Huban Medresesi: 1563-64 yılları arasında Şah-ı Huban Sultan tarafından yaptırılmıştır ve bugün erkek öğrenci yurdu olarak kullanılmaktadır.
27- Emre (Emir) Hoca Medresesi: Bugün İBB Kudeb taş eğitim atölyesi olarak kullanılıyor.
28- Mehmet Ağa Medresesi: 1582’de Hacı Mehmet tarafından inşa ettirilmiş ve bugün Türkiye Yazarlar Birliği olarak kullanılmaktadır.
29- Darü’l-hadis-i Baba Mahmut Bekir Ağa Medresesi: Bugün İstanbul Üniversitesi Döner sermaye İşletme Müdürlüğü olarak kullanılmaktadır.
30- Gazanfer Medresesi: 1596 yılında Gazanfer Ağa tarafından yaptırılan bu medrese bugün Aziz Mahmut Hüdayi Vakfı olarak kullanılmaktadır.
31- Kalenderhane Medresesi: Bugün Kalenderhane Kız yurdu olarak kullanılmaktadır.
Medreseler bazen müstakil yapılar olarak planlansalar da aslında çoğu bir külliyenin yapı birimi, külliyenin bir parçası olarak inşa edilmişlerdir. Bu sebeple günümüzde ya yine o camilerin bir parçası olarak işlev görmekte veya asli fonksiyonları ortadan kalktığı için kendileri cami olarak kullanılmaya başlanmışlardır. Cami-medrese diyebileceğimiz bu yapı grubunun haritası da yazar tarafından oluşturulmuştur. (bkz. Harita 2)
Harita 2 Cami-medreselerin dağılımı
Medreselerin büyük bir kısmı yangınlar, depremler veya kullanım dışı kalmaları sebebiyle yıkılmış ve yok olmuştur. Yazar yıkılan medreselerin konumlarını içeren bir haritayı da çalışmasına eklemiştir. (bkz. Harita 3)
Harita 3 Yıkılmış olan İstanbul medreselerinin genel dağılımı
Mukayeseli mekân çalışmalarında oldukça yararlı olabilecek olan medrese konumlarının yazarımız tarafından geliştirilerek araştırmacıların istifadesine sunulmasını merakla bekleyeceğiz. Zira medreselere eş ve komşu diğer yapı ve kurumları bilmek, bütün hepsinin kurumsal ve toplumsal işlevlerini anlayabilmek için son derece önemli katkılar sunacaktır.
[1] Mübahat S. Kütükoğlu, ‘’1869’da Faal İstanbul Medreseleri’’ İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi sayı: 7-8, 1976-77, s. 277-278.
Çalışma: Sonnur Yılmaz
Blog Yazısı Serpil Özcan