Çalışma: Hümeyra Kesici
Dijital Beşeri Bilimler (DBB) çalışmaları tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de artarak devam ediyor. Her geçen gün yeni araştırmacılar bu alana yöneliyor, çok çeşitli konular ve birbirinden değerli çalışmalar ilgililerin dikkatine sunuluyor.
Henüz çok yeni birkaç girişimle sınırlı olsa da Türkiye’deki üniversitelerde açılan dersler alana önemli katkıda bulunuyorlar. “Tarihi Coğrafya”yı bir ders olarak programına ekleyen Marmara Üniversitesi Tarih Bölümü, öğrencilerini henüz lisans seviyesinde iken dijital araçlar ve yöntemler ile tanıştıran üniversitelerden. Aynı şekilde Üsküdar Üniversitesi de “Dijital Beşeri Bilimler” dersi ile lisans öğrencilerine sınıf içi uygulamalı olarak vizyoner bir eğitim imkânı sağlıyor. Son dönemde Boğaziçi Üniversitesi Yaz okulunda ve Medipol Üniversitesi’nde de DBB alanında eğitimler verilmektedir.
Bir Blog serisi olarak Marmara ve Üsküdar Üniversitesi öğrencileri başta olmak üzere alana katkı sağlayan lisans projelerini sizlere tanıtmaktan mutluluk duyacağız.
Bu yazımızda Marmara Üniversitesi Tarih bölümünde Yunus Uğur tarafından açılan Tarihi Coğrafya dersinde, Hümeyra Kesici’nin hazırladığı Kars ilinin 1877-1918 arası gelişimini konu alan final ödevini inceliyoruz. Yazar Coğrafi Bilgi Sistemlerinden faydalanarak hazırlamış olduğu haritalarla konuyu anlaşılır ve izlenebilir veriler haline getirmiştir. Görselleştirilmiş ve mekânla bütünleştirilmiş olan verileri bu yolla, önceden okuyucu hafızasında yer etmiş ve belki de gerçeği tam olarak yansıtmayan bilgiler ile harmanlayarak değil, ilgili konumun gerçek yeri, ölçeği, genişliği ve çevresi ile birlikte yorumlama imkânı sunulmuştur. Genel itibariyle çalışma, Rusların 1878-1918 yıllar arasındaki kırk yıllık Kars yönetiminin kentsel yapılanma, ulaşım, mimari yapılar, kamu/imar işleri ve sosyal doku açısından değerlendirilmesini içermektedir. Şehrin merkezinde yer alan yapılar, Rus şehir planlaması ve günümüz Kars mahalleleri haritalarla gösterilmiştir.
Kars’ın konumu ve yüzölçümü Türkiye sıralaması verildikten sonra coğrafi özelliklerinden söz edilmiştir. Tarihi serüveninin de kısaca anlatıldığı çalışmada hem bu nitelikleri hem de bir sınır kenti olmasının şehrin esas karakterini veren unsur olduğu belirtilmiştir. Kendine has özellikleri her şehir gibi Kars için de farklı sonuçlara, ilerlemeye, kentleşmeye ve yapılanmaya neden olmuştur. Bu farklılaşmaya sebep olarak güvenlik, farklı kültürlere yakınlık ve etkileşim, güzergahlar üzerinde olma veya olmama durumlar sayılabilir. Kars’ın Kafkasya gibi bir geçiş coğrafyasında bulunması şehri bir askeri kimliğe büründürürken, çeşitli kültürlerin, dinlerin, milletlerin karşılaştığı bir bölge haline getirmiştir.
Tarihinde pek çok ülkenin izlerini taşıyan Kars için 19. Yy itibariyle görülen etki, Rus Devleti tarafından meydana getirilmiştir. Ruslar ve Osmanlılar arasındaki savaşlar 16. yüzyılda başlamış ve 20. yüzyıla kadar devam etmiştir. Tarihimize "93 Savaşı" olarak damgasını vuran 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı, 19. yüzyılda yapılan son Osmanlı-Rus savaşıdır. Kars, 1878 Berlin Antlaşması sonucu Ardahan ve Batum ile birlikte savaş tazminatı olarak Ruslara bırakılmış, bölge 40 küsur yıl Rus hakimiyetinde kalmıştır. Ruslar Kars'ı ele geçirdikten sonra şehri kendi kimliklerine ve politikalarına uygun olarak onararak yeniden inşa faaliyetlerine başlamışlardır.
İşgal öncesi, Osmanlı Devleti'ndeki geleneksel şehirleşmeye uygun olarak Kars (Kars'ın merkezi) daha çok Kaleiçi ve Bayrampaşa bölgelerinden oluşuyordu. Etraflarında düzensiz yerleşimler vardı. Kars Kalesi'nin yıkık ve bozulmuş surları, gövdeleri ve burçları önceki dönemlere ait temeller üzerine yeniden inşa edilmiştir. Bayrampaşa Mahallesi ile Kaleiçi arasında bir hendek açılmış, çevresinde 7 burç ve 3 gözetleme kulesi güçlendirilmiştir. Dış kalenin güneyindeki suya 1 kanal, Kars Çayı üzerinde 2 taş köprü, 1 beylerbeyi sarayı, 1 medrese, 1 burç, 3 gözetleme kulesi, 1 kemerli su yolu, 1 su kulesi, Türk hamamı, türbe, 5 cami ve askeri kamplar (karakol), 3 demir kale kapısı, kışla, 3 demir kale kapısı, konaklar, evler, hanlar, dükkanlar, değirmenler ve çarşılar inşa edildi. Bu sayede Osmanlı şehri olarak yeniden canlanan bölgeye diğer vilayetlerden birçok insan yerleştirilmiştir.[1]
Bu dönemde Kars'taki mahalleler genellikle cami veya mescit isimleri olarak anılmakta ve kayıt altına alınmaktaydı. 16. yüzyılın son çeyreğindeki mahallelerin isimleri şöyledir:
1. Cami-i Kebir,
2. Cami-i Sagir (Sagir Kale-i Ulya),
3. Cami-i Bayram Paşa,
4. Cami-i İbrahim Paşa (Kethüda-i dergah-ı ali-i Sabık),
5. Mescid-i Musa (Miralay),
6. Mescid-i İsmail ez- Zaim,
7. Mescid-i Molla Mehmed (İmam-ı Cami-i Kebir),
8. Mescid-i Kara Bey,
9. Mescid-i Cafer Yeniçeri (der kurb-ı Bab-ı Gürci). [2]
Osmanlı Devleti'nin son döneminde modernleşme, batılılaşma ve artan ihtiyaçlar imkansızlıklar nedeniyle cevaplanamamıştır. Henüz demiryolu bulunmayan bölgede Ruslarla yapılan savaşların başarısızlıkla sonuçlanmasının nedenlerinden biri, ulaşım ve ikmalin çok zor olmasıdır. Ruslar artık kendi sınır bölgesi olarak şehri, Osmanlılarla olası savaşlar için güçlendirmek istemiştir. Bu nedenle Kars'ı Kafkasya'ya bağlamak ve güçlendirmek için hızlı bir kentleşme ve ulaşım ağı kurmak için askeri plan ve projeler yürütmüşlerdir.
Figure 1: 1877 tarihli Rus Kars haritası[3]
Kars'ın yeni kent dokusu, eski kentin güneyinde, Tahtdüzü denilen bölgede ve eski kent dokusundan bağımsız olarak oluşturulmuştur. Ortakapı, Yusufpaşa, Cumhuriyet Mahalleleri ve çevresi olarak bilinen bölgeyi "ızgara plan" adı verilen bir sistemle yeniden planlamışlardır.
Figure 2: Kars’ın mahallelleri
4 kuzey-güney yönünde ve 4 doğu-batı yönünde 8 caddenin kesişmesiyle oluşan bu planın etrafında yapı taşları oluşturulmuştur.
Figure 3: 8+8 Izgara plan
Şehirde Baltık Mimarisi'nin etkisiyle, Petersburg şehrinin plan ve mimarisini örnek alınarak, geniş cadde ve sokaklar inşa edildi. Bu cadde ve sokaklar düzgün kesme taşlarla bina edilen tek katlı veya 2-3 katlı okullar, konutlar, işyerleri, resmi binalar, hizmet binaları, parklar ve meydanlar ile çevrelendi.[4]
Osmanlı dönemindeki altyapı eksiklikleri giderilmeye çalışıldı. Kentin kanalizasyon, temiz şebeke suyu ve aydınlatma sorunları bu dönemde çözüldü. 40 yılda bugünkü Kars kent dokusu ve altyapısı oluşturuldu.
Figure 4:Rus işgali döneminde inşa edilmiş yapılardan örnekler ve günümüzdeki işlevleri
Yukarıdaki haritada da görüleceği üzere günümüzde, Rus kent dokusu ve mimarisi Kars'ta açıkça görülmektedir. Ancak bu yapıların çoğu plansız kentleşme nedeniyle tahrip edilmekte ya da ihmal nedeniyle yok olmaktadır. Bu kültürel yapının korunması ve yaşatılması önemlidir.
---------------------------------------
[1] Erdoğan, ‘‘Baltık Mimarisi Etkisinde Kars (Batum Örnekleriyle Karşılaştırılmalı)’’, 10. [2] Erdoğan, ‘‘Baltık Mimarisi Etkisinde Kars (Batum Örnekleriyle Karşılaştırılmalı)’’,14. [3] Erdoğan, ‘‘Baltık Mimarisi Etkisinde Kars (Batum Örnekleriyle Karşılaştırılmalı)’’, 22. [4] Erdoğan, ‘‘Baltık Mimarisi Etkisinde Kars (Batum Örnekleriyle Karşılaştırılmalı)’’,28.
Bibliyografya
Akkurt, Muazez. ‘‘Rusların Erzurum ve Kars’taki Dini Mimarisi’’. Yüksek Lisans Tezi, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, 2019.
Aksoy, Dilaver. ‘‘XIX. YY. Kars Kent Dokusu Oluşumunda Meydana Gelen Değişmeler Ve Gelişmeler’’. Yüksek Lisans Tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, 2004.
Arancı, Gülsün. ‘‘Osmanlı’dan Günümüze Kars Köy Adları’’. Yüksek Lisans Tezi, Kafkas Üniversitesi, 2015.
ÇEKÜL, Çevre ve Kültür Değerlerini Koruma ve Tanıtma Vakfı. ‘‘Kars'taki Baltık Mimarisi Koruma Altında’’. 12.11.2010.
https://www.cekulvakfi.org.tr/haber/karstaki-baltik-mimarisi-koruma-altinda
Çınar, Mehtap. ‘‘Kars Şehbenderliği (1879-1914)’’. Yüksek Lisans Tezi, Kafkas Üniversitesi, 2021.
Erdoğan, Sevgi. ‘‘Baltık Mimarisi Etkisinde Kars (Batum Örnekleriyle Karşılaştırılmalı)’’. Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi, 2018.
Gündüz, Tufan. ‘‘Kars’’. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 24. Cilt: 515-518. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
Karagül, Asya Setinay. ‘‘1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Rus Ordusu’nun Kars’ı Ele Geçirme Süreci’’. Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2020.
Kılıç, Ulaş. ‘‘Kars, Ardahan, Iğdır’daki (Merkez ve İlçeler) Türk-İslam Dönemi Mimari Eserleri’’. Yüksek Lisans Tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, 2019.
Rasimgil, Medine. ‘‘Rus Yönetiminde Kars Şehir Merkezinin İmarı ve Anıtsal Yapıları’’. Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, 2017.
T.C. Kars Belediyesi. ‘‘Kars Tarihi’’. http://www.kars.bel.tr/kars-tarihi
T.C. Kars Valiliği. ‘‘Kars’’ . http://www.kars.gov.tr/sehrimiz
T.C. Kars Valiliği. ‘‘Kars’’. http://www.kars.gov.tr/tarih
Türkan, Sait. ‘‘Kars’ta Rus Dönemi’nde (1878-1918) İnşa Edilen Yapıların Cephe Özelliklerinin Analizi’’. Yüksek Lisans Tezi, Uludağ Üniversitesi, 2017.
Yosuntaş, Duygu. ‘‘Kars Şehbenderliği (1879-1914)’’. Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2021.
