Yazar: Fatma Aladağ, 2021
* Bu yazı belli aralıklarla güncellenmektedir.
Dijital Beşeri Bilimler, bugün dünyanın birçok üniversitesinde lisans, yüksek lisans veya doktora seviyesinde eğitim ve araştırmanın parçası olan, teknoloji ile beşeri bilimleri bir araya getiren akademik bir bilim dalıdır. Araştırma sürecinde kaynaklarla olan ilişkimizi ve araştırmamızın çıktılarını önemli ölçüde değiştiren teknolojik yöntemler, yakın okuma ile fark edilemeyen detayları görebilme ve buna bağlı olarak yeni sorular sorma imkânı sağlamaktadır. Tam bu noktada dijital teknolojiler, araştırmayı kolaylaştıran ve sadece görselleştirmeye yarayan teknik bir araç statüsünden bilgi üretiminin seyrini değiştiren bir amaca evrilmektedir.
Daha önce kaleme aldığımız bir makalede Dijital Beşeri Bilimler nedir, tarihi gelişimi nasıl gerçekleşmiştir ve Osmanlı çalışmalarında hangi dijital çalışmalar yapılmaktadır gibi konuları detaylıca tartışmıştık (Fatma Aladağ, TALİD). Bu yazı kapsamında, dijital beşeri bilimler alanına ilgi duyan ve akademik çalışmalarında bu alanın yöntem ve temalarından istifade etmek isteyen araştırmacılar için bir yol haritası hazırlamayı ve bu kapsamda bazı yayın ve yazılımları bir araya getirmeyi hedefledik.
Dijital beşeri bilimler alanına nasıl giriş yapılabilir, hangi temalarda hangi yöntem ve yazılımlar kullanılabilir? gibi soruların izini süreceğimiz yazımızın detaylarına geçmeden önce önemli birkaç hususun altını çizmemiz faydalı olacaktır.
Dijital teknolojiler, araştırmayı kolaylaştıran ve sadece görselleştirmeye yarayan teknik bir araç statüsünden bilgi üretiminin seyrini değiştiren bir amaca evirilmektedir.
Tarih, edebiyat veya felsefe gibi alanlarda niteliksel çalışmalar yapan araştırmacıların, dijital beşeri bilimlere mesafeli durmalarının sebeplerinden birisi araştırmada kullanılacak teknik yazılımların öğrenimi ve kullanımı konusundaki yükümlülüklerdir. Oysa dijital beşeri bilimlerin disiplinler arası yaklaşımı farklı uzmanlıkları bir araya getirerek birbirlerinin zenginliklerinden istifade edebildikleri bir araştırma ortamı sunmaktadır. Dolayısıyla çalışmalarını dijital yöntemlerle sürdürmek isteyen beşeri bilimler araştırmacıları bilişim teknolojilerindeki uzmanlarla ortak bir dil oluşturarak birlikte çalışabilirler. Örneğin bir edebiyat eserini inceleyen araştırmacının metin analizi için bir mühendis kadar kodlama uzmanı olması beklenmemektedir. Ancak, bir bilgisayar uzmanı ile çalışabilmesi ve makine çıktılarını doğru yorumlaması için kodlamanın mantığını veya yazılımların nasıl çalıştığı bilmesi elzemdir.
Yeni nesil öğrenci ve akademisyenler için ise durum biraz farklıdır. Dijitalleşmenin dominant olduğu bir çağda dünyaya gözlerini açmış genç beşeri bilimler araştırmacılarının teknoloji ile aralarındaki yakın ilişki, dijital beşeri bilimlerin yöntemleri ve bakış açısına çok daha hızlı adapte olmalarını sağlayacaktır. Günümüzde bireylerin tek bir alana yoğunlaşmasından ziyade çok yönlü yetenekleri sayesinde farklı alanlarda da başarılı olabilecekleri tartışılmakta ve kariyer planları buna göre şekillenmektedir (multi-hyphenate). Bu noktada beşeri bilimler alanında akademik çalışmalar sürdürmeyi hedefleyen genç araştırmacılar için kendi tematik çalışmaları kapsamında en az bir yazılımı kullanabilecek ve araştırmalarının parçası haline getirebilecekleri bir eğitim süreci, tavsiyenin ötesinde mecburiyettir demek abartı olmayacaktır. Online dersler, ücretsiz eğitimler ve videolar bu süreci daha da kolaylaştırmakta ve önemli bir katkı sunmaktadır.
Dijital beşeri bilimler alanına giriş için nereden ve nasıl başlamalıyım sorusunun cevabı hangi temada bir araştırma planladığınıza göre değişiklik göstermektedir. Bu alanda klasikler olarak ifade edebileceğimiz ve her birinin kendi yazılımları ve yöntemleri olan belli başlı temalar bulunmaktadır. Bunlar; mekânsal analizler, network analizleri, metin analizleri, veri tabanları ve görselleştirmeler şeklinde ifade edilebilir. Elbette çalışmamız kapsamında bu alanların birkaçını veya hepsini bir arada kullanma şansına sahibiz.
Beşeri bilimler alanında akademik çalışmalar sürdürmeyi hedefleyen genç araştırmacılar için kendi tematik çalışmaları kapsamında en az bir yazılımı kullanabilecek ve araştırmalarının parçası haline getirebilecekleri bir eğitim süreci, tavsiyenin ötesinde mecburiyettir demek abartı olmayacaktır.
Önemli bir not olarak şunu da belirtmeliyiz ki hazırlamış olduğumuz bu yol haritası belirli temalarda sınırlı sayıda yayınları ve yazılımları kapsamaktadır. Özellikle dijital beşeri bilimler odağındaki Türkçe yayınlar maalesef sayıca azdır. Dijital dünyanın içerisindeki anlık gelişmeler ve çok çeşitlilik karşısında bu yazı giriş seviyesinde bir yol gösterici olarak kabul edilmelidir. Nitekim bu satırlar okunurken dünyanın farklı bir yerinde yeni bir yazılım veya yayın dijital beşeri bilimlerin gündemine girmeye hazırlanıyor olabilir. Dolayısıyla okuyucular bu yol haritasının nihai hedefini bireysel ilgileri ve eğilimleri kararınca belirleyeceklerdir.
Son olarak, Osmanlı çalışmalarına dair yayınları bu yazının en sonunda ayrı bir bölüm olarak hazırlamayı uygun gördüğümüzü ifade edelim. Böylece daha özelde Osmanlı ve Türkiye çalışmalarında yürütülen yayınlar bir arada incelenebilecektir.
Dijital Beşeri Bilimlere Giriş Okumaları
Alanın genel olarak ortaya çıkış hikayesini, gelişim dönemlerini ve süreçte hangi tartışmaların ortaya çıktığını anlamak dijital beşeri bilimlerin tanımını ve mantığını kavramak açısından oldukça faydalı olacaktır. Daha önce de belirttiğimiz gibi dijital beşeri bilimler, bir yazılım kullanarak araştırmamızda teknik bir hizmet aldığımız bir alan değildir. Bu nedenle bir yazılım öğrenmeden önce bu akademik disiplinin kendi felsefesini kavramak bundan sonraki çalışmalarımıza da yön verecektir.
İngilizce Yayınlar:
Johanna Drucker, The Digital Humanities Coursebook An Introduction to Digital Methods for Research and Scholarship. Routledge, 2021.
Silke Schwandt (ed.) Digital Methods in the Humanities Challenges, Ideas, Perspectives, Bielefeld, 2021
Anne Burdick, Johanna Drucker, Peter Lunenfeld, Todd Presner, and Jeffrey Schnapp, “A Short Guide to the Digital Humanities” (2012)
Susan Hockey, “The History of Humanities Computing” in A Companion to Digital Humanities, ed. Susan Schreibman, Raymond George Siemens, and John M. Unsworth (Oxford: Blackwell, 2004). http://www.digitalhumanities.org/companion/view?docId=blackwell/9781405103213/9781405103213.xml&chunk.id=ss1-2-1&toc.depth=1&toc.id=ss1-2-1&brand=default
David M. Berry, “Introduction: Understanding the Digital Humanities” in eds D. Berry Understanding Digital Humanities, New York: Palgrave, 2012
A New Companion to Digital Humanities. Editor(s): Susan Schreibman Ray Siemens John Unsworth. John Wiley & Sons, 2015.
"This is why we fight": Defining the Values of the Digital Humanities, Lisa Spiro, Debates in the Digital Humanities, 2012, http://dhdebates.gc.cuny.edu/debates/text/13
How did they make that? Miriam Posner: http://miriamposner.com/blog/how-did-they-make-that/
“Humanities to Digital Humanities,” Anne Burdick, Johanna Drucker, Peter Lunefeld, Todd Presner, Jeffrey Schnapp, Digital_Humanities, MIT Press, 2012, p. 3-26
N. Katherine Hayles, “How We Think: Transforming Power and Digital Technologies” in eds D. Berry Understanding Digital Humanities, New York: Palgrave, 2012, pp: 42-66
Todd Presner, “Digital Humanities 2.0: A Report on Knowledge” in (eda Melissa Bailar) Emerging Disciplines: Shaping New Fields of Scholarly Inquiry in and beyond the Humanities, 2012 pp:27-38 https://cnx.org/contents/J0K7N3xH@6/Digital-Humanities-2-0-A-Report-on-Knowledge
Frédéric Kaplan, “A Map for Big Data Research in Digital Humanities,” Frontiers in Digital Humanities 2 (2015)
Hannu Salmi, What is Digital History? John Wiley & Sons, 2020.
Türkçe Yayınlar:
Sümeyye Akça, “Dijital İnsanî Bilimler: Yeni Bir Yaklaşım”, Türk Kütüphaneciliği, c. 32, sy. 3, 2018, s. 193-207.
Yunus Uğur, “Tarihçilik Sahasında Teknolojik İmkanlardan Yararlanma”, Tarih Bilimi ve Metodolojisi içinde, M. Y. Ertaş (ed.), İstanbul: İdeal Kültür Yayıncılık, 2019, s. 377-382.
Kahraman Şakul, Yunus Uğur ve Abdulhamit Kırmızı, “Türkiye’de Deneysel ve Dijital Tarihçiliğin Gelişimi İçin Bir Strateji Çerçevesi”, A. S. Özkaya (ed.), Türk Askeri Kültürü: Tarih, Strateji, İstihbarat, Teşkilat, Teknoloji, İstanbul: Kronik Yayınları, 2019
Şevki Işıklı ve Mert Küçükvardar. Bilişim Devrimi: Teknolojinin Felsefi ve Sosyolojik Analiz. Birleşik Yayınevi, 2016.
Serkan ŞAVK, “Dijital Yöntem ve Araçlar Türkiye Sinema Tarihi Çalışmaları Açısından Ne Vaat Ediyor?”, Sinecine: Sinema Araştırmaları Dergisi, sy. 1, 2018, s. 199-208
Haydar Yalçın, “Dijital İnsani Bilimler ve Bilgi Hizmetleri”, Bilgi Dunyasi, c. 19, sy. 2, s. 183- 201.
Semanur Öztemiz ve Nevzat Özel, “Dijital İnsani Bilimler Araçları Üzerine Bir Değerlendirme”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, c. 60, sy. 1, s. 390-414
Türkan Öykü Büyükçelikok, “Doğa Bilimleri ve Pozitivizm Işığında Sosyal ve Beşerî Bilimlere Dijital Veri Etkisi”, International Journal of Information, Technology and Philosophy, yıl 2, sy. 2 , 2019, s. 89-107
Nefise Kahraman, “Dijital Beşerî Bilimlerin İmkanları Işığında Dünden Bugüne Burjuva”, Monograf Edebiyat Eleştirisi Dergisi, 2016, sy. 5, s. 172-181.
Dijital Beşeri Bilimler Temaları
Çalışmanızın teması kapsamında ilgili yayınları takip ederek araştırmanızın yöntemine karar verebilir ve buna bağlı olarak analiz için uygun bir yazılımı seçebilirsiniz.
1-Mekânsal Analizler
Araştırmamızda kullandığımız kaynaklarda mekâna dair bilgiler varsa elimizdeki bu veriye mekânsal veri diyebiliriz. Mekânsal analizler bugün Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) teknolojisi ile gerçekleştirilmektedir. CBS bir yazılım değildir, isminden de anlaşıldığı üzere birçok bileşenden oluşan bir sistemdir. Yazılım ise bu sistemin sadece bir bileşenidir.
Map Warper ve Google Earth ile 1914 Alman Mavileri haritasının coğrafi referanslanması. Fatma Aladağ
İngilizce Yayınlar:
Ian Gregory and Alistair Geddes, “Introduction: From Historical GIS to Spatial Humanities: Deepening Scholarship and Broadening Technology” in Toward Spatial Humanities, eds. Ian Gregory and Alistair Geddes. Bloomington and Indiana: Indiana University Press, 2014
Ian N. Gregory and Paul S. Ell, “GIS and its role in historical research: an introduction” in Historical GIS: Technologies, Methodologies and Scholarship. Cambridge: Cambridge University Press, 2007.
Stuart Dunn, “Spatial humanities in the digital age: the key debates” in A History of Place in the Digital Age, Routledge: 2019.
David Rumsey and Meredith Williams, “Historical Maps in GIS” in Past Time, Past Place: GIS for History, ed. Anne Kelly Knowles. US: ESRI Press, 2002
Keti Lelo, “A GIS Approach to Urban History: Rome in the 18th Century” in ISPRS International Journal of Geo-Information, 2014.
Programlar:
CBS içerisinde mekânsal analiz yapmamızı sağlayan bazı programlar; ArcGIS, QGIS (açık erişim), MapInfo, AtlasGIS, GRASS, ERDAS, Neatline, GeoMedia, TNTlite. Bugün CBS teknolojisinde en fazla ArcGIS, QGIS ve MapInfo yazılımları kullanılmaktadır. ArcGIS yazılımının Türkiye temsilcisi ESRİ Türkiye farklı seviyelere göre eğitimler sağlamaktadır. Aynı zamanda Anadolu Üniversitesi ve İstanbul Üniversitesi’nin CBS üzerine uzaktan eğitimleri ve ders kitapları bulunmaktadır. Ayrıca bireysel olarak hazırlanmış online QGIS eğitim videoları da uygulamalar için takip edilebilir.
QGIS (Açık kaynak)
16.yy ilk yarısında Osmanlı İdari Teşkilatı'nın ArcGIS ile mekânsallaştırılması. Fatma Aladağ, Yüksek Lisans Tezi
2-Metin Analizi
Metin analizi, yapılandırılmamış metinlerden, anlamlı veriler ortaya çıkarma, metni kategorilere ayırma ve tematik katmanlarla yorumlamayı sağlamaktadır. Aynı zamanda metin kodlama ve etiketleme yöntemleri ile otomatik olarak metinleri analiz yapmak mümkündür. Bu noktada üstveri (metadata) ve bağlantılı veri (linked data), konu modelleme (topic modelling) açıklama (annotation) veya işaretleme (markup) teknikleriyle metinlere yorum, etiket veya bağlantı ekleyerek içeriklerin otomatik analizi, erişimi, yorumlanması ve yeniden sınıflandırılması sağlanmaktadır. Örneğin tarihsel veya edebi metinlerde kullanılan kelimeler, kelime tekrarları, frekansları veya temaları metin analizi yöntemleriyle sınıflandırabilir ve yakın okuma ile fark edilemeyecek bağlantılar ve yoğunluklar gözlemleyebiliriz.
Voyant Tools ile Evliya Çelebi seyahatnamesinin analizi. Fatma Aladağ
Bu konuda Text Encoding Initiative (Metin Kodlama Girişimi)’den özel olarak bahsetmemiz gerekmektedir. TEI beşeri bilimler alanına özel olarak tasarlanmış ve her türlü el yazmaları veya arşiv metinlerinin nasıl kodlanacağını gösteren uluslararası bir rehberdir. TEI ile metinler orijinal formatlarına uygun şekilde hiçbir bozulmaya uğramadan kodlanabilir ve paylaşılabilir.
TEI ile Menazilü'l-hac eserinin kodlanması. Fatma Aladağ
İngilizce Yayınlar:
Geoffrey Rockwell, "What is Text Analysis, Really?" Literary and Linguistic Computing, Vol. 18, No. 2, 2003, p. 209-219
Natalie Houston, "Text Analysis" in Digital Pedagogy in the Humanities (MLA Commons)
James Cummings, “The Text Encoding Initiative and the Study of Literature” A companion to digital literary studies, 2013.
Rambsy, Kenton. “Text-Mining Short Fiction by Zora Neale Hurston and Richard Wright Using Voyant Tools.” CLA Journal, vol. 59, no. 3, 2016, pp. 251–258. JSTOR, www.jstor.org/stable/44325917.
Definitions, Metadata, Jeffrey Pomerantz, MIT Press, 2015, p. 19-64
Kate Singer,“Digital Close Reading: TEI for Teaching Poetic Vocabularies,” Journal of Interactive Technology and Pedagogy (2013).
Burnard, Lou and C. M. Sperberg-McQueen. “TEI Lite: Encoding for Interchange: An Introduction to the TEI,” (Introduction and A Short Example) Final Revised Edition for TEI P5. Text Encoding Intiative. Accessed March 24, 2013. http://www.tei-c.org/release/doc/tei-p5-exemplars/html/tei_lite.doc.html.
Programlar:
TEI Guide (TEI tutorial serisi için: https://teibyexample.org/)
Transkribus (transkripsiyon)
3-Network Analizi
Bir dizi nesne arasındaki bağlantı örüntüsünü ve ilişkileri network analizi ile inceleyebilir ve görselleştirebiliriz. Örneğin tarihi veya edebi kaynaklarda geçen kişilerin veya nesnelerin birbirleri arasındaki tematik ilişkileri ve bu ilişki ağındaki merkezilikler veya yoğunlukları gözlemleyebilirsiniz.
Palladio ile Evliya Çelebi seyahatnamesinden bir network analizi. Fatma Aladağ
İngilizce Yayınlar:
Scott B. Weingart “Demystifying Networks, Parts I & II”
David K. Elson, Nicholas Dames, and Kathleen R. McKeown,“Extracting Social Networks from Literary Fiction,”ACL 2010
Martin Grandjean “Introduction to Network Visualization with GEPHI”
Miriam Posner “Visualizing a network of film casts and crews”
Programlar:
4-Veritabanları
Bilgilerin dinamik olarak depolanmasına, organizasyonuna, kümelenmesine, bağlantılı olarak yeniden yapılandırılmasına ve eş zamanlı olarak analiz edilmesine olanak sağlayan dijital veritabanları bugün birçok beşeri bilimler projesinde kullanılmaktadır. Veritabanlarının teknik altyapısına dair hiyerarşik, ilişkisel, ağ, nesne tabanlı vb farklı çeşitleri bulunmakta ve birçok önemli teknoloji firması veritabanı hizmeti sunmaktadır.
İngilizce Yayınlar:
Stephen Ramsay, “Databases” A Companion to Digital Humanities, ed. Susan Schreibman, Ray Siemens, John Unsworth. Oxford: Blackwell, 2004.
Showers, Ben. “Does the library have a role to play in the Digital Humanities?” JISC Digital Infrastructure Team, February 23, 2012.
http://infteam.jiscinvolve.org/wp/2012/02/23/does-the-library-have-a-role-to-play-in-the-digital-humanities/
Emma A. Wilson, “Creating Digital Archives, Editions, and Databases” (DH4L).
New York Public Library. “Digital Humanities and the Future of Libraries (Multimedia Conference Proceedings).” New York Public Library, June 16, 2011. http://www.nypl.org/events/programs/2011/06/16/digital-humanities-and-future-libraries.
Programlar:
En yaygın olarak kullanılan bazı veritabanı yazılımları:
Oracle RDBMS, IBM DB2, Microsoft SQL Server, MySQL, Amazon RDS, SAP Sybase ASE, ADABAS, Microsoft Access, Informix, SQLite, PostgreSQL, Teradata, MongoDB, Redis, CouchDB, Neo4j, OrientDB, Toad, phpMyAdmin, SQL DeveloperRobomongo, Hadoop HDFS, Cloudera, MariaDB, Informix Dynamic Servers, DbVisualizer, 4D (4th Dimension), Sequel PRO, Couchbase, Airtable
5- 2B veya 3B Görselleştirme
Bu bölümde araştırmanızdaki verilerinizi farklı temalarda ve boyutlarda görselleştirmenizi ve analiz yapmanızı sağlayacak bazı kullanıcı dostu yazılımları bir araya getirdik.
Twine – Oyun
TAGS – Twitter verilerini analiz
Esri StoryMap – Anlatı Haritası
Flourish – Görselleştirme
CollectionBuilder – Metadata ile Koleksiyon Veritabanı
TwoTone – Veri Sonifikasyonu
Tiki-Toki – Zaman çizelgesi
Timeline JS – Zaman çizelgesi
Flourish – Görselleştirme
DataBasic – Metin analizi ve Network analizi
MapWarper – Coğrafi Referanslama
OpenRefine – Veri temizleme
Oculus Rift– 3B-VR
Agisoft – 3B görselleştirme
Unity 3D –3B görselleştirme
Unreal Engine- 3B görselleştirme
SketchUp Turning the Pages– Sayfaları çevirmek ve online sergilemek
Versioning Machine-TEI arayüzü
RAW Graphs – Görselleştirme
Tabula – Veri organizasyonu
Tropy – Veri organizasyonu
Color Oracle – Erişim
Viz Palette – Renk paleti
oTranscribe – Transkripsiyon
Tableau – Görselleştirme
Webrecorder – Web arşivi
Zotero – Referanslama
KnightLab-StoryMap görselleştirmesi. İsmail Mert, Historical Geography Dersi, Marmara Üniversitesi.
6- Dijital Beşeri Bilimler ve Osmanlı - Türkiye Çalışmaları
Türkiye'de ve dünyanın farklı üniversitelerinde dijital beşeri bilimler alanında Osmanlı ve Türkiye çalışmalarına dair önemli projeler yürütülmekte ve yayınlar bulunmaktadır. Digital Ottoman Studies Platformu olarak bir veritabanı halinde tüm bu çalışmaları bir araya getirdik. Aşağıdaki linklerden alana dair çeşitli yayınları ve proje çıktılarını Türkçe ve İngilizce olarak takip edebilirsiniz.
Makaleler: Digital Ottoman Studies- Makale
Kitap/Bölümleri: Digital Ottoman Studies- Kitap
Tezler: Digital Ottoman Studies- Tezler
Map Warper ile eski haritaları güncel koordinatlara göre coğrafi referanslama.